کدوی تخمه کاغذی یا کدوی دانه برهنه (Cucurbita pepo con) گیاهی علفی، یک ساله و متعلق به کدوسانان می باشد. این گیاه با نام لاتین نام انگلیسی: Medicinal pumpkin و نام های های مختلف کدوی پوست کاغذی، کدوی تخمه کاغذی، کدوی برهنه، کدو تنبل، winter squash نیز شناخته می شود .کدوی پوست کاغذی متعلق به دولپه ای های نو، رزیدها، راسته کدوسانان، زیر خانواده کوکوربیتوئیده، سرده کوکوربیته و زیر سرده کوکوربیتینه می باشد. این گیاه در گروه بندی کدوها در گروه پامپکین ها قرار می گیرد

تاریخچه:
کشف اولین گیاهان خانواده کدوئیان به زمان کشف دنیای جدید (در جزایر کارائیب)در دسامبر 1492 میلادی، کریستوفر کلمب بازمیگردد. لئونارد فاکس در کتاب «گیاهان دارویی» که در سال 1543 نوشته شده است، پامپکین روغنی را به عنوان خیار اقیانوسی معرفی نموده است، بدون این که از اثرات درمانی و ارزش غذایی آن اطلاع داشته باشد. این نوع کدو برای اولین بار در تغذیه دام ها مورد استفاده قرار گرفت. طعم بی نظیر و بسیار مطلوب بذور این کدو که برای اولین بار توسط یک کارگر اتریشی که در مزرعه مشغول کار بود کشف گردید و نکته جالبتر برای وی عدم وجود پوشش سخت در اطراف دانه ها بود (واگنر، 1997). از فوریه 1735 به بعد این کدو در زمره گیاهانی قرار گرفت که دارای ارزش اقتصادی بودند. امروزه این کدو را به عنوان کدوی طبی (پوست کاغذی یا دانه برهنه) می شناسند. این گیاه بومی نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری بوده که از نواحی گرمسیری آمریکا به سایر نقاط دنیا گسترش یافته است (واگنر، 1997؛ امید بیگی، 1379؛ برنات، 1993). از اوایل قرن بیستم بود که توجه مجامع علمی دارویی به این گیاه معطوف و سرآغاز انجام تحقیقات بر روی آن شد.

مشخصات گیاهشناسی کدوی تخمه کاغذی یا کدوی برهنه (Cucurbita pepo)

از نظر گیاه شناسی رشد این گیاه نامحدود است و به طور همزمان رشد رویشی و رشد زایشی در آن صورت می گیرد. ساقه این گیاه منشعب، توخالی، کرک دار، استوانه ای شکل و خزنده می باشد. طول ساقه بسته به شرایط اقلیمی متفاوت است و حدود 3 تا 5 متر و یا بیشتر از آن می باشد. ریشه راست و دارای انشعابات فراوان است. برگ ها این گیاه بزرگ و پنجه ای شکل، پهن و به رنگ سبز و پوشیده از کرک های ریز و خشن می باشد. برگ ها توسط دمبرگ نسبتاً طویلی (به طول 20 تا 25 سانتی متر) به ساقه ها متصل می شوند. کرک های واقع بر روی دمبرگ ها شبیه خار و تیز و برنده می باشند. رگبرگ ها به صورت پنجه ای در سطح برگ منشعب شده اند. در محل اتصال برگ به ساقه، پیچک ها قرار دارند. گل های نر و ماده جدا از هم ولی بر روی یک بوته قرار می گیرند. گل های ماده کوتاه تر از گل های نر می باشند و پس از لقاح تبدیل به میوه کدو می شوند. مادگی شامل تخمدان تحتانی 3 تا 5 برچه ای با کلاله سه شاخه بوده و تمکن آن از نوع جانبی می باشد. گل های نر دارای 5 پرچم بوده که دو به دو از ناحیه بساک به هم متصل هستند. جام گل نر زنگوله ای می باشد. هر دو نوع گل، زرد رنگ بوده و در بخش فوقانی، پنج قسمتی می باشند. دم گل ها زاویه دار هستند. میوه ها، بزرگ و کروی شکل و در اوایل رشد به رنگ سبز بوده و به تدریج نارنجی و در زمان رسیدگی کامل (برای نمونه در شهریور ماه در منطقه مشهد) به رنگ زرد درمی آیند. دم میوه، چند وجهی و شیار دار و به ندرت چوبی است. به طور متوسط داخل هر میوه 300 تا 500 عدد بذر بیضی شکل و تقریباً مسطح به طول 15 تا 20، پهنای 8 تا 10 و ضخامت 5/2 تا 3 میلی متر، تشکیل می شود. سطح دانه ها لخت و فاقد پوست است. دانه ها به رنگ سبز زیتونی تا سبز تیره هستند. وزن هزار دانه، حدود 150 تا 200 گرم می باشد. میزان عملکرد میوه بین 15 تا 80 تن در هکتار است که از این مقدار میوه حدود 9/0 تا 5/1 تن دانه خشک حاصل می شود (برنات، 1993؛ رابینسون و دکر- والترز، 1997؛ امیدبیگی، 1374؛ آرویی، 1379).

عملیات زراعی

کاشت کدو تخم کاغذی:

آماده سازي زمین: کود هاي حیوانی نقش عمده اي در افزایش عملکرد این گیاه دارند. از این رو توصیه می شود 40-30 تن کود حیوانی کاملاً پوسیده را در فصل پاییز قبل از کاشت به زمین اضافه کرد.80-60 کیلوگرم ازت، 150-120 کیلوگرم اکسید فسفر، 120-100 کیلو گرم اکسید پتاس در هکتار و در فصل پاییز نقش عمده اي در افزایش عملکرد دارد. در صورت کاهش ازت خاك توصیه می شود 50-40 کیلو گرم در هکتار ازت در بهار به خاك افزوده شود. به طور کلی این گیاه نیاز غذایی بالایی دارد در حالی که نیاز آبی آن کم می باشد.

پس از افزودن کود دامی در پاییز اقدام به شخم عمیق نموده و سپس نسبت به توزیع نهاده هاي شیمیایی اقدام می گردد. پس از آن به منظور خرد کردن و پوشش نهاده اقدام به دیسک نموده و عملیات تسطیح انجام می گیرد. زمان کاشت، با توجه به آمار هواشناسی هر شهرستان هم زمان با کشت خیار و کدو در منطقه می باشد (خطر سرمازدگی بهاره براي این محصول وجود دارد) هنگامی که دماي خاك بیش از 12 درجه سانتی گراد باشد، می توان به کاشت کدوي تخم کاغذي اقدام نمود. چون این گیاه به سرما بسیار حساس است، از این رو بهتر است کشت آن با تاخیر انجام شود. زمان مناسب براي کاشت کدوي تخم کاغذي اوایل اردیبهشت ماه است. تاخیر در کاشت مناسب نیست و در کاهش محصول نقش عمده اي دارد . کشت بذر روي داغاب انجام می گیرد و براي کشت بذر در هر چاله تعداد 3-2 عدد بذر را در 5-3 سانتی متر قرار می دهند. لازم به ذکر است که عمق جوي بین ردیف ها معادل 30-20 سانتی متر مناسب است. پس از سبز شدن، بوته هاي ضعیف را تنک کرده و یک بوته قوي باقی می ماند.

دانه هاي کدوي تخم کاغذي فاقد پوشش است و به سرعت توسط عوامل بیماري زاي قارچی آلوده می شود، لذا بذرها را باید با قارچ کش هاي مناسب ضد عفونی کرد. قرار دادن بذور به مدت 24 ساعت در آب موجب تسهیل در جوانه زنی می گردد.

تراکم کشت بوته کدوي تخم کاغذي می تواند بر تولید میوه و عملکرد بذر آن از طریق رقابت بین بوته ها براي جذب آب و عناصر غذایی تاثیر بگذارد و در اثر این تأثیرات وان تراکم مطلوب را مورد ارزیابی قرار داد تا از لحاظ اقتصادي براي کشاورزان به صرفه باشد بذرها باید در ردیف هایی به فاصله ي 120 تا 150 سانتی متر کشت شوند و فاصله ي دو بوته روي ردیف 40 تا 50 سانتی متر مناسب است. همچنین تراکم مناسب کاشت، 18 تا 20 هزار بوته در هکتار و میزان بذر مورد نیاز براي هر هکتار زمین 6 تا 9 کیلوگرم می باشد. چنانچه بذور پس از قرار گرفتن در آب جوانه زده باشند لازم است در هنگام کشت مواظبت به منظور جلوگیري از آسیب جوانه صورت پذیرد. بهتر است هنگام کشت این محصول دقت شود تا حدامکان تا شعاع 800 متري هیچ گونه گیاهی از خانواده کدوئیان و همچنین آفتابگردان کشت نگردد.

تناوب کاشت: این گیاه را می توان با غلات به تناوب کشت کرد. تناوب کشت آن با هندوانه، خربزه و خیار مناسب نیست. کدوي تخم کاغذي نسبت به کشت مداوم در یک زمین حساس است و تکرار کشت آن در یک زمین پس از 4 تا 5 سال امکان پذیر است. کدو تخم کاغذي در تناوب بعد از کود سبز و یا استفاده از کمپوست، بهترین عملکرد را دارا م ی باشد. به طور کلی عملکرد با سطوح بالاي فسفر و بر افزایش و با سطوح بالاي نیتروژن کاهش می یابد.

داشت:

ساقه کدو تخم کاغذی خزنده است و علف هاي هرز می توانند بر آن ها غلبه کنند، از این رو مبارزه با علف هاي هرز حائز اهمیت می باشند. از این رو تا قبل از بسته شدن ردیف ها بر اثر رویش گیاهان، باید 1 تا 2 بار به وجین مکانیکی علف هاي هرز اقدام نمود. می توان 7 تا 8 روز قبل از کشت از علف کش فلوبالکس به مقدار 8 لیتر در هکتار استفاده کرد. همچنین پس از کاشت و قبل از رویش بذر، اگر خاك سبک باشد از علف کش دوآل به مقدار 2 لیتر در هکتار و چنانچه خاك سنگین باشد از مخلوط دوآل و مالوران از هر کدام به مقدار 2 تا 5/2 کیلوگرم در هکتار می توان استفاده نمود. آبیاري پس از کشت داراي اهمیت خاصی است. چنانچه هوا خشک باشد گیاهان را 50 تا 60 میلی متر باید. آبیاري کرد. آبیاري نامناسب و فراوان سبب گسترش بیماري هاي قارچی می شود.

از آن جا که گل هاي نر جدا از گل هاي ماده قرار دارند و گرده ها سنگین و چسبنده هستند و به سادگی انتقال نمی یابند. به منظور گرده افشانی رضایت بخش، گل هاي نر و ماده باید در یک روز باز شوند و با توجه به این که که عامل گرده افشانی زنبور عسل و سایر زنبورهاي دیگر هستند. توصیه می شود در مزرعه به ازاي هر 10 هکتار 2 تا 3 کندوي زنبور عسل جهت تسریع گرده افشانی قرار گیرد. این گیاه به سرعت به بیماري هاي ویروسی مبتلا می شود، از این رو مبارزه با آفات ناقل ویروس و همچنین خارج کردن و سوزاندن بوته هاي آلوده به ویروس نقش مهمی در کنترل آن دارد. به طور کلی نکات زیر در انجام عملیات داشت کدو تخم کاغذي داراي اهمیت می باشد.

• وجین علف هاي هرز تا قبل از بسته شدن فاصله بین ردیف ها
• آبیاري این گیاه در مراحل اولیه رشد هر سه تا چهار روز یک بار و بعد از استقرار گیاه بسته به شرایط منطقه متغیر است.
• بکار گیري کندوي زنبور عسل جهت تسریع در گرده افشانی نقش موثري در عملکرد داشته و الزامی است.
• در صورت مشاهده بوته هاي مبتلا به بیماري هاي ویروسی انهدام و یا سوزاندن آنها الزامی است.
• جهت دادن به بوته روي پشته به منظور قرارگیري مناسب گل هاي نر و ماده در کنار یکدیگر.
• هرس انتهاي ساقه اصلی گیاه باعث افزایش تعداد دانه در میوه و افزایش وزن تر و خشک دانه می شود، لذا بدین منظور بعد از برگ ششم (برگ حقیقی) در هر بوته قسمت انتهاي ساقه اصلی را قطع می کنیم تا تعداد ساقه هاي فرعی در بوته افزایش یابد.
• به منظور دستیابی به تعداد مناسب گل نر در سطح مزرعه باید 5 بوته در طول ردیف را هرس کرده و بوته ششم را هرس نکنیم.

برداشت:

زمان برداشت محصول کدو تخم کاغذی به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. میوه ها از اواسط شهریور به تدریج می رسند و اواخر شهریور تا مهر زمان مناسبی براي برداشت میوه ها می باشد. با رسیدن میوه ها برگ ها و ساقه ها خشک می شوند. هنگامی که 70 تا 75 درصد میوه ها رسیدند و زرد رنگ شدند و برگ ها شروع به خشک شدن کردند، اقدام به جمع آوري میوه هامی کنند. در این صورت میوه ها را از نقاط مختلف زمین برداشت کرده و در یک نقطه جمع می کنند و پس از شکستن میوه ها دانه هاي داخل آن را خارج می کنند. در حال حاضر براي خارج کردن دانه ها ماشین هاي مخصوصی طراحی و ساخته شده است. امروزه انواع ماشی ن آلات اتوماتیک و غیر اتوماتیک برداشت کدو در بازار موجود می باشند. در ماشین هاي اتوماتیک، برداشت، جداسازي تخم، دپو و تخلیه کدو به صورت اتوماتیک صورت می گیرد. عملکرد بذر متفاوت و بسته به شرایط اقلیمی به خصوص وضعیت خاك دارد. متوسط وزن میوه کدو 6 کیلو گرم می باشد. از هر هکتار زمین کشت شده معمولاٌ 80 تا 150 تن میوه ي کدو تخم کاغذی به دست می آید که از این مقدار کدو 9/0 تا 5/1 تن در هکتار استحصال می شود. در برخی منابع 5/0 تا 4/1 تن در هکتار گزارش شده است. اصلا ح گران به دنبال تولید ارقامی با میوه کوچکتر و دانه بیشتر، ارقام زودرس با رسیدگی یکنواخت هستند.

انبارداري کدو تخم کاغذی:

پس از خارج کردن دانه ها، آن ها را باید خشک کرد. دماي مناسب براي خشک کردن دانه 30 تا 35 درجه سانتی گراد و رطوبت مجاز در دانه هاي خشک شده 12 درصد است. نیاز است هر 10-8 ساعت یکبار دانه هازیر و رو شوند. دانه هاي خشک شده را باید در کیسه هاي 50- 40 کیلوگرمی بسته بندی و در مکان خشک نگه داری می کنند.

ترکیب شیمیایی دانه:

کدو تخم کاغذی علاوه بر مصارف غذایی، به عنوان دارو نیز مورد استفاده قرار می گیرد. میزان روغن دانه آن 30 تا 50 درصد است. مهم ترین اجزاي این گیاه اسیدهاي چرب ب ه ویژه اسید لینولئیک و اسید اورئیک، استرول، ویتامین ها، کارتنوئیدها و عناصر کمیاب از جمله روي، سلنیوم و پتاسیم می باشند. اسیدهاي چرب در این روغن از انواع پالمتیک، استئاریک، اولئیک و لینولئیک می باشند که از بین آنها اسید لینولئیک واسید اولئیک بیشترین درصد را به خود اختصاص می دهند. استرول ها به صورت آزاد و گلیکوزیدي در حدود 1% کل روغن را شامل می شوند. ویتامین ها حدود 3% روغن را در شامل می شوند و بیشترین مقدار را گاماتوکوفرول تشکیل می دهد. به طور کلی از مهم ترین مواد موثره موجود در دانه کدو تخم کاغذی می توان به پروتوکلروفیل، فیتوسترول، ویتامین اي و اسیدهاي چرب به ویژه اسید لینولئیک تشکیل می دهد.

مصارف دارویی کدو تخم کاغذی:

اولین بار در بین سال هاي 1936- 1863 از دانه هاي این گیاه به عنوان یک داروي سمی در درمان انگل هاي روده اي (کرم نواري و کرم هاي گرد) استفاده می شد. بعدها با پیشرفت علوم پزشکی و شناخت بیشتر خواص درمانی کدو تخم کاغذی، از آن در درمان مشکلات دستگاه ادراري، شب ادراري در کودکان، التهاب و سنگ هاي مثانه استفاده کردند. بعدها با شناسایی اثر درمانی این گیاه در درمان هیپرپلازي خوش خیم پروستات اهمیت و لزوم تحقیق و بررسی پیرامون این گیاه بیش از پیش آشکار شد و در این راستا کشورهاي مختلف دنیا گامذهاي بلندي را در تولید محصولات دارویی گوناگون از آن برداشتند، به طوري که در حال حاضر در کشورهایی مثل آلمان و اتریش 60% بیماران مبتلا به هیپرپلازي خوش خیم پروستات با تجویز گیاهی به ویژه کدو تخم کاغذي درمان می شوند. مغز دانه کدو تخم کاغذی اثر دفع کرم دارد و از محاسن آن این است که سمی نیست و می تواند در دفع کرم اطفال مورد استفاده قرار گیرد .قسمت گوشت دار کدو اثر ملین، مدر و مغذي، نرم کننده، دفع یبوست و دفع سوء هاضمه دارد. براي مبتلایان به مرض قند نیز غذاي مناسبی است. امولسیون حاصل از بخش له شده مغز دانه در آب و یا شیر اثر آرام بخش دارد و در کاهش بی خوابی و تسکین درد ناشی از التهاب مجاري ادراري مؤثر واقع می شود.